وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ شَمَاتَهِ الْأَعْدَاءِ، وَ مِنَ الْفَقْرِ إِلَى الْأَکْفَاءِ
در ادامه شرح دعای هشتم امام زین العابدین علیه السلام به این عبارت می رسیم
اما ادامه بحث صحیفه؛ به این فراز رسیدیم: «وَ مِنَ الْفَقْرِ اِلَى الْاَکْفاءِ». معنای فقر که روشن است؛ حالتی است که کسب و کار و مال، جواب هزینه‌ها را نمی‌دهد و دخل و خرج با هم هماهنگ نمی‌شود. این حالت از یک مرحله شروع میشود و بدتر و بدتر میشود تا فرد، مسکین میشود.
اکفاء، جمع کفؤ به معنای امثال و نظایر و اشباه است. پس معنای عبارت این میشود: خدایا من به تو پناه می‌برم از اینکه بخواهم فقر و نیاز و حاجت خود را به امثال و نظایر خودم ارائه کنم.
فقر به معنای حاجت به غیر، در فرهنگ اسلامی و روایات اهل بیت، امری قبیح و ناپسند شمرده شده و برای فرد مؤمن نسبت به سایر آحاد جامعه و برای جامعه نسبت به سایر جوامع پسندیده نیست. راز این مطلب هم به ذلت برمی‌گردد؛ در فقر، شخصیت فرد مؤمن و جامعه‌ی مؤمن، زیر سؤال می‌رود و این را خدای متعال نمی‌پسندد. خدای متعال برای مؤمنین عزت را می‌پسندد.
عبارت «و مِنَ الفَقرِ إلَى الأَکفاءِ» یعنی مسئله‌ی ذلت و رو انداختن و زیر دست شدن و خجالت کشیدن و سیاه رو شدن.
با ملاحظه‌ی علت و سبب که مسئله‌ی ذلت است، روشن میشود که درخواست از دیگران با اصل عزت مؤمن مغایر است. خدای متعال برای مؤمنین عزت خواسته، و خواسته است که مؤمنین در برابر جامعه‌ی کفر، دست بالا باشند.
– بررسی بیشتر این مسأله در آیات و روایات
در زمینه‌ی ناپسندی گدایی از مردم، روایات فراوانی داریم.
امام‌صادق(علیه‌السلام) فرمود: «إِیَّاکمْ وَ سوالَ النَّاسِ فَإِنَّهُ ذُلٌّ فِی الدُّنْیَا وَ فَقْرٌ تُعَجِّلُونَهُ وَ حِسَابٌ طَوِیلٌ یَوْمَ الْقِیَامَهِ برحذر باشید از درخواست از مردم زیرا که خوارى دنیا، فقر زودرس و مایهى طولانى شدن حساب قیامت است.»
و آن حضرت در روایتی دیگر فرمود: «شِیعَتُنَا مَنْ لَا یَسْأَلُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لَوْ مَاتَ جُوعاً شیعه‌ی ما کسی است که از مردم درخواست نمی‌کند اگرچه از گرسنگی بمیرد.»
و امام علی(علیه‌السلام) فرمود: «الْمَسْأَلَهُ مِفْتَاحُ الْفَقْرِ خواستن چیزى از مردم، کلید فقر (و پریشانى) است.»
گواهی گدا، پذیرفته نمی‌شود
شخصی که گدایی می‌کند، ارزش خود را تا حدی پایین می‌آورد که حتی شهادت او در مورد دیگران هم، پذیرفته نیست؛ روایت از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) است که: «شَهَادَهُ الَّذِی یَسْأَلُ فِی کفِّهِ تُرَدُّ گواهی کسی که دست نیاز به سوی دیگران دراز می‌کند، پذیرفته نمی‌شود.»
باز هم از بدی گدایی
امام زین‌العابدین(علیه‌السلام)، وقتی دیدند که در روز عرفه، افرادی نزد مردم؛ دست نیاز دراز می‌کنند، فرمودند: «هَۆُلَاءِ شِرَارُ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ النَّاسُ مُقْبِلُونَ عَلَى اللَّهِ وَ هُمْ مُقْبِلُونَ عَلَى النَّاسِ اینان، بدترین مخلوق خدا هستند چون مردم روی به سوی خدا دارند و آنها روی به سوی مردم دارند.»
کمک گدایی، ناپسند است اما راندن گدا هم پسندیده نیست
در مورد ناپسندی گدایی از انسان‌ها، صحبت شد، امّا به فرموده‌ی قرآن کریم، راندن گدا هم ناپسند است، چنانکه خداوند می‌فرماید: «وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَر [ضحی/۱۰] تهیدست حاجت خواه را با خشونت مران»، و امام باقر(علیه‌السلام) در این مورد می‌فرماید: «لَوْ یَعْلَمُ السَّائِلُ مَا فِی الْمَسْأَلَهِ مَا سَأَلَ أَحَدٌ أَحَداً وَ لَوْ یَعْلَمُ الْمُعْطِی مَا فِی الْعَطِیَّهِ مَا رَدَّ أَحَدٌ أَحَداً اگر گدا بداند که در گدایی، چه بدی‌هایی هست، هیچکس از دیگری درخواست نمی‌کرد و اگر بخشنده‌ی با عطا بداند چه سعادتى در عطا و بخشش نهفته است، هیچ‌گاه کسى را محروم نمىکرد.»
و امام صادق(علیه‌السلام) در بیانی دیگر فرمود: «اگر گدا می‌دانست با گدایی، چه گناه بزرگی را بدوش می‌کشد، هیچکس از دیگری، گدایی نمی‌کرد و اگر درخواست شونده بداند که ممانعت، هم چه بار عظیمى دارد، کسى را ردّ نخواهد کرد.»
امام باقر(علیه‌السلام) هم فرمود: «أَعْطِ السَّائِلَ وَ لَوْ کانَ عَلَى ظَهْرِ فَرَسٍ به سائل (گدا) چیزی عطا کن اگرچه او بر پشت اسب باشد.»
ردّ نکردن گدا، اگرچه به چیزی کم
رد نکردن گدا مورد سفارش معصومین(علیهم‌السلام) است اگرچه با چیز کمی باشد، امام علی(علیه‌السلام) به یکی از اصحاب خود به نام کُمَیل فرمود: «یَا کمَیْلُ لَا تَرُدَّنَّ سَائِلًا وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَهٍ أَوْ مِنْ شَطْرِ عِنَبٍ اى کمیل! درخواستکننده را برمگردان اگرچه به نصف خرما یا نصف انگور باشد (که به او می‌بخشی).»
شاید فرشته باشد
در یکی از مناجات‌های حضرت موسی(علیه‌السلام) با خداوند، به آن حضرت گفته شد: «ای موسی! سائل (گدا) را گرامی دار (اگرچه) با بخششی اندک؛ و یا (او را) به نیکویی بازگردان زیرا کسی که نه انسان است و نه از جنّیان، بلکه از فرشتگان خداوند است نزد تو می‌آید تا در آنچه به تو دادم؛ تو را بیازماید و از آنچه به تو عطا کردم درخواست می‌کنند پس ای پسر عمران! مراقب باش که چگونه رفتار می‌کنی.»
بخشش هم حدّی دارد
درست است که به بخشش از مال سفارش شده‌ایم اما این بخشش هم حدی دارد، و نباید آنقدر ببخشیم که خودمان محتاج شویم، در روایت است که یکی از یاران امام صادق(علیه‌السلام) به نام ولید‌بن‌صبیح می‌گوید نزد آن حضرت بودیم که گدایی؛ نزد ایشان آمد پس آن حضرت، به او چیزی بخشیدند، سپس شخص دیگری آمد، امام(علیه‌السلام) به او هم چیزی عطا کردند، نفر سومی هم آمد و باز هم آن حضرت به او بخشیدند، شخص دیگری هم آمد امام(علیه‌السلام) به او فرمودند: خداوند بر تو وسعت دهد (روزیت را زیاد گرداند) سپس فرمودند: اگر شخصى مالى داشته باشد که سى هزار درهم یا چهل هزار درهم باشد و بخواهد که چیزى باقى نماند یا چیزى را از آن باقى نگذارد، (و همه را در راه مشروع صرف نماید) مىتواند اما آخر از جمله آن سه کسى خواهد بود که دعاى ایشان رد میشود، ولید می‌گوید: عرض کردم که آن سه کیستند؟ حضرت فرمودند که یکى از آنها شخصى است که مالى داشته باشد و همه را به صورت غیر صحیح؛ خرج کند (اگر چه در راه مشروع باشد) و بعد از آن بگوید که خداوندا! مرا روزى ده، پروردگار عالمیان می‌فرماید که آیا راه طلب روزی را برایت قرار ندادم؟»
امام صادق(علیه‌السلام) از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل فرمود که: «خداوند تبارک و تعالى، صفت گدائى از دیگران را دشمن می‌دارد و دوست دارد که از خودش درخواست شود و هیچ عبادتى به درگاه خداوند (عزّوجلّ) دوست داشتنی‌تر از این نیست که دست طلب بردارند و با دعا و نیایش، حاجات خود را از او بخواهند، مبادا کسى از گدائى درگاه خدا شرم کند، گر چه به خاطر یک بند کفش باشد»
صدقه، اول به دست خدا می‌رسد بعد به دست سائل
از قرآن کریم و روایات استفاده میشود که صدقه، قبل از رسیدن به دست گدای فقیر، به دست خدای متعال می‌رسد، پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در این‌مورد می‌فرماید: «صدقه‌ی مۆمن در دست فقیر قرار نمىگیرد مگر اینکه قبلا در دست خدا قرار مىگیرد سپس این آیه را تلاوت کرد: أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ [توبه/۱۰۲] آیا نمىدانند که خدا توبه را از بندگانش قبول مىکند و صدقات را مىگیرد و خدا تواب و رحیم است.»
دعای گدا برای شما مستجاب میشود
همچنین از روایات، استفاده میشود که دعای شخص سائل در مورد کسی که به او صدقه می‌دهد مستجاب میشود ولی در مورد خودش مستجاب نمی‌شود، امام زین‌العابدین(علیه‌السلام) فرمود: «دَعْوَهُ السَّائِلِ الْفَقِیرِ لَا تُرَدُّ دعاى سائل فقیر برگشت ندارد»، و آن حضرت؛ به خادمشان که مأمور صدقه دادن به فقیر بود، امر مىکرد که به فقیر بگوید دعای خیر کند و از امام صادق(علیه‌السلام) روایت است که: «وقتى به آنان چیزی بخشیدید تلقین کنید که دعا کنند، چون دعاىشان در حق شما مستجاب مىشود ولى در حق خودشان مستجاب نمی‌شود.»
امید‌واریم که با زیاد شدن معرفت عمومی اشخاص، کسی دست نیاز به سمت دیگران دراز نکند و فرهنگ کار و تلاش و قناعت، در امت اسلامی؛ به حد اعلای خود برسد، و همچنین مسئولین این نظام اسلامی، در زمینه‌ی محقق شدن این امر، اهتمام بیشتری بکار بگیرند.